Karahanlı Türkçesi'nin Özellikleri ve Örnek Eserler

Karahanlı Türkçesi

Karahanlı Türkçesi elimize ulaşan metinler çerçevesinde 11 ve 12. Yüzyıllarda kullanılış bir Türk yazı dilidir. Dönemine dair Türkologların iki farklı görüş ortaya sunmalarına rağmen MEB ve AÖF kitaplarının konu anlatımlarında Eski Türkçe dönemi içerisinde yer almaktadır. Karahanlı Türkçesinin sonunda Türk yazı dili Doğu-Batı olmak üzere 2’ye ayrılır. Karahanlı Türkçesi Kaşgar ve Balasagun gibi Müslüman Türk merkezlerinde Eski Uygur Türkçesi daha doğuda Turfan, Hoça, Beşbalık gibi Manici ve Burkancı Türk çevresinde kullanılmaktadır.

Orhon ve Uygur Türkçesinin devamı olan bu dönemi için Hakaniye Türkçesi terimi de 10. yy başlarında çevredeki Türk boylarını idaresi altına alarak bağımsız bir Türk devleti kuran Bilge Kül Kadir Han’dan sonra Satuk Buğra Han’ın 950 tarihinde islamı kabul edilişiyle devlet ilk Türk-İslam devleti olma özelliği kazanmış ve böylelikle ilk Türk-İslam eserleri örnek vermeye başlamıştır.

Karahanlı Türkçesi’nin Özellikleri

Karahanlı Türkçesi türkçenin Uygur Türkçesi döneminden sonra gelen devresidir. Gramatikal yapı itibariyle kendisinden önceki dönemlerden fazla farklılık göstermez; ancak kelime hazinesi bakımından daha zengindir.

Karahanlı devresinde İslamiyetin etkisiyle Türkçeye bol miktarda Arapça ve Farsça kelime girmiştir. Bunların girmesiyle beraber dini kavramları karşılayan Sanskritçe Soğdca kelimeler kaybolmuştur.

Karahanlı Türkçesinin Ses Bilgisi Özellikleri

É (e-i˷i-e) bu şivede de görülür.

Örn; yé_ (DLT)

Peltek d (;) [đ] sesi: Bu ses Harezm Türkçesi’nde de mevcut olup bu iki şivenin dışında görülmez.

Örn; eđgü (iyi), uđı- (uyu-), keđ (giy-)

Çift dudak v’si kullanılmıştır.

Örn; yawuz, suw gibi…

V b V > V w V ve b# > w# dönüşmüş hali kullanılmıştır.

Örn: Sewün- (Ayrıca bu örnekteki i>ü dönüşümü w’sinden kaynaklıdır.)

Yönelme ve sıfat-fiil eklerinin başındaki #g, #ġ, #ḳ sesleri korunmuştur.

Örn: törüt-gen, bayat+ka

Kelimenin hem ince hem kalın teleffuzu yapılmıştır.

Örn: biçek/bıçak, iş/ış, til/tıl gibi…

a>u ve e>ü yuvarlaklaşması görülmüştür.

Örn: kopar- > kopur- (yerden kaldırmak)

Köter- > kötür- (götürmek)

u>ı ve ü>i düzleşme örnekleri vardır.

Örn: umınç, mindi gibi…

#b > #m veya #m:#m örneklere rastlanılmaktadır.

Örn: buŋ > müŋ

men > men

z > s: Teklik üçüncü şahıs emir ve olumsuz geniş zaman eklerinde kullanılmıştır.

Örn: kel-sün, kel-mes gibi…

Karahanlı Türkçesi’nin Şekil Bilgisi Özellikleri

Karahanlı Türkçesi’nde kullanılmış sıfat-fiil ekleri şunlardır:

-gu, -mI₂ş, -dUk, -r, -DaçI₂, -gA(y), -GAn

Zarf fiil ekleri ise –A, -I₄; -GInçA, -GAI₂ ve –mAdI₂n
Hal ekleri:

Yükleme hali: Orhon ve Uygur Türkçesi’nde +g/+ġ olan ek, Karahanlı Türkçesi döneminde bozulmuş; +nI ve +g/+ġ ekleri birbirini yerine kullanılır olmuştur.

Örn; kişi+g, kişi+ɳi

Yaklaşma hali: Genellikle +KA, iyelikten sonra +ŋA, yön ekinin içeriside ise +gA şeklinde kullanılmıştır.

Örn; il+ge+rü

Bulunma hali: Daha önce ayrılma halini de iade eden +DA bu dönemde sadece bulunma halinde kullanılmıştır.

+DA bu dönemde sadece bulunma halinde kullanılmıştır.

Uzaklaşma hali: +DI₂n ekiyle oluşturulmuştur.

İlgi hali: +nIŋ ile karşılanmıştır.

Vasıta hali: Çoğunlukla +n, az miktarda +IA şeklindedir.

Eşitlik hali: Genellikle +çA eki ile sağlanmıştır.

Yön gösterme +gArU₂, +rU₂i +Ar, +rA ve +r ekleriyle belirtilmiştir.

Örnekler:

a) ögdisin (ögdi:sena)

ögdi + s + in

isim iyelik yükleme

eki hali eki

b) adınḳa (adın: diğer, başka)

adın + ḳa

isim yaklaşma hali

c) angaru (a:o, n: zamir n’si)

a + n + garu

isim zmr yönelme hali eki

d) barça (varca,olanca)

bar + ça

isim eşitlik hali eki

Fiil Çekim Ekleri

Karahanlı Türkçesi’nde Fiil Çekim Ekleri

KUTADGU BİLİG

(Mutlu Olma Bilgisi)

Eserin adı “kutad-” (mutlu ol-) fiili ile “bilig” (bilgi) kelimesinin birleşiminden meydana gelmektedir.
Eser, Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınmış; 1069 yılında Kaşgar’da tamamlanmış ve Tavgaç Uluğ Buğra Karahan’a ithaf edilmiştir.
Eser, iki türlü alfabe ile yazılmıştır. Bunlardan biri Uygur alfabesi, diğeri ise İslami-Türk alfabesidir.
Eserde aruz vezni kullanılmış; “Fe’u lün Fe’u lün Fe’u lün Fe’ul” kalıbında yazılmıştır.
Bilig muhteva olarak sahnesiz bir tiyatro eseri görünümündedir.
Eserin başında tevhid, naat, dört halifenin zikri ve yaz mevsiminin tasviri yer alır.
Alegorik (Temsili) yapıya sahip eser dört temel üzerine bina edilmiştir.
Küntagdı (Hükümdar) doğru kanunu,
Aytoldı (Vezir) kutu, saadeti,
Ögdülmiş (Vezirin Oğlu) aklı ve
Odgurmuş (Zahid) akibeti temsil eder.
Nazım şekli mesnevi olsa da az miktarda dörtlüklere de rastlanmaktadır.
Eserin bilinen üç nüshası vardır: Herat(Viyana), Fergana(Özbekistan) ve Mısır. Herat, bilinen ilk nüshadır ve Arap harfleri ile yazılmıştır. Fergana, en önemli nüshasıdır. Mısır nüshası ise 1896 yılında Hidiv kütüphanesinin o zamanki müdürü tarafından bulunmuştur.
Eserin temelinde kamil insan kavramı yatmaktadır. Eser bir yönüyle nasihatname diğer bir yönüyle siyasetname karakteri taşımaktadır.

Kutadgu Bilig Üzerinde Çalışmış İlim Adamları

En önemli çalışmalar R.R. Arat’a aittir. Abdülkadir İnan, Sadri Maksudi Arsal, Mecdut Mansuroğlu, Agap Dilaçar, A.B Ercilasun ve Robert Dankoff adlı isimleri de zikredebilmekteyiz.

Kutadgu Bilig’den Örnekler

kişig til ağırlar bulur kut kişi

kişig til ucuzlar barır er başı

(Kişiyi [kullandığı] dil değerli yapar, kişi kut bulur. Kişiyi[kullandığı] dil değersizleştirir, insan başı gider)

Ölümdür kutulgu yarı yok bilin

Ölümke itingil kereking alın

(Ölümden kurtulmaya çare yok [bunu] bilin. Ölüme hazırlan[ın] [bunun için] gerekli olanı alın)

Tayanma tiriglikke tüş teg keçer

Küvenme kıvı kutka kuş teg uçar

(Dayanma yaşama düş gibi geçer. Güvenme baş mutluluğa kuş gibi uçar)

DİVANÜ LÜGATİ-T TÜRK

Eserin yazarı Kaşgarlı Mahmud’dur.
Divanü Lugati’t Türk o dönemin söz varlığını, dil özelliklerini ayrıntılarıyla ortaya koymuş; Türk yazı dillerinin, lehçe ve ağızlarının kaidelerini derleyerek kaynak niteliğinde bir divan oluşturmuştur.
Divanü Lugati’t Türk, Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapça kadar zengin bir olduğunu ispatlamak amacıyla yazılmıştır.
Kaşgarlı Mahmud’un atasözü, deyim ve şiir gibi edebi ürünlerle meydana getirdiği bu çalışması Türk sözlük bilimine ansiklopedik bir katkı sağlanmıştır.
Eser iki ana kısımından meydana gelir. Bunlar;

Dibace yani Tanrı’ya ve Hz. Muhammed’e övgü olan başlangıç bölümü ve
Eserin sözlük bölümüdür. Sözlük bölümü ise sekiz ayrı kitaptan müteşekkildir.

Eserde Türk topluluklarının yaşadığı bölgeleri gösteren ilk Türk haritası yer almaktadır.
DLT’ün tek nüshası İstanbul’daki Millet Kütüphanesindedir. Nüshanın Ali Emiri tarafından 1914 yılında ilk aylarında bulunmuş olduğu sonucunda ulaşılmıştır.
Eseri yirmi iki defter halinde Türkiye Türkçesine çeviren Kilisli Rifat’tır. Daha sonraki çeviri Besim Atalay’a aittir.
Eserde yer alan dörtlükler hece ölçüsü, beyitler ise aruz vezniyle yazılmıştır.

Divanü Lügati’t Türk’ten Örnekler:

Yaşın atıp yaşnadı

Tuman turup tuşnadı

Adġır kısır kişnedi

Öğür alıp aḳraşur

(Bahar dolayısıyla bulut şimşek çaktırdı ve bulutlar coştu. Kısrakla aygır baharın geldiğini görerek kişnediler, her aygır kısrağını aldı)

Közden yırasa kögülden yine yırar

(Gözden ıraklaşan gönülden de ıraklaşır)

Öd keçer kişi tuymaz, yalanġuḳ ağlı mengkü ḳalmas

(Zaman geçer kişi duymaz, insanoğlu baki kalmaz)

ATEBETÜ’L HAKAYIK

Hakikatlerin Eşiği anlamına gelen eserde on üç bölümden oluşan kırk beyit ve yüz bir tane dürtlük bulunmaktadır.
Aruzun Fe’u lün Fe’u lün Fe’u lün Fe’ul (KB gibi) kalıbıyla yazılmıştır.
Rahat bir tavırda herkesin anlayacağı bir dille kaleme alınmıştır.
Eserin yazarı, hakkında pek bilgi sahibi olmadığımız Yüknekli Edib Ahmet’tir. Eseri, Türk ve Acem meliki Muhammed Dad İspehsalar Bey’e sunulmuştur. Ahlaki içeriğe sahiptir.
Semerkand nüshası Uygur harfleriyle yazılmıştır. Topkapı müzesi nüshası Arap harflidir.
Eser için yapılmış tek çalışma Reşit Rahmeti Arat’a aittir.

KUR’AN TERCÜMELERİ

İslam dinine geçiş Türk dili ve edebiyatında bir dönüm noktası olmuştur. Bu dini en iyi şekilde anlayabilmek için çalışmalar yapmışlardır. Çalışmalardan en önemlisi Kur’an tercümeleridir.
Bu tercümeler genellikle satır altı olup tercümelerde Arapça kelimelerin hepsine doğrudan karşılık verilmiştir. Bu karşılıklara bazı örnekler şunlardır:
açgan: Fettah
arıg: Sübhan
belgüsüz: Gayla
atanmış öd: Ecel
borgu: sur
kidinci: Ahiret gibi…
Tercümelerin günümüze ulaşan dört nüshası vardır. Bunlardan biri Türk İslam Eserleri Müzesi’nde yer alır. Diğeri Peterburg’daki Asya Halkları Enstitüsü kitaplığındadır. Bu nüshanın bir farkı, surelerle ilgili tevsir ve hikayeleri de barındırmasıdır.
Rylands nüshası Türkçe ve Farsça çeviri içermektedir. Son nüsha ise Özbek Bilimler Akademisinde kayıtlıdır.
Dipçe: Hoca Ahmet Yesevi’nin Divan-ı Hikmet’inden bahsetmeyişimizin nedeni eserin, karahanlı dönemi dil özelliklerinin taşımıyor olmasıdır.

Karahanlı Türkçesi Çalışmaları

Divanü Lügati’t-Türk’ten;

Örnek:

Keldi manğa Tat/ Aydım emdi yat/ Kuşka bolup et/ Seni tiler us böri

(Uygur bana geldi. (ona) Şimdi yat dedim. Kuşa et olup; kurt kuş seni yemek ister)

İnceleme:

manğa à #m : #m

keldi à #k : #k

kuşka à kuş + ka_{(yönelme h. e.)} +ḳa : +ḳa

bolup à bol_(fiil)– (u)p_{(zarf-fiil eki)} #b : #b (korunma)

Örnek:

Bardı közüm yarukı/ Aldı özüm konukı/ Kanda erinç kanık/ Emdi uđın uđıgarur

(Gözümün ışığı gitti – canımı aldı –Hani sevinci. Şimdi uykudan uyandırır.)

bardı à bar_(fiil) – dı_{(G.G.Z. eki)} #b : #b

közüm à köz_(isim) + (ü)m_{(I.T.şh. iyelik)}

yarukı à yaru – k^(isim) + ı_{(iyelik eki)}

kanıda à kan(ı)_(isim) + da_{(bulunma h. eki)}

uđın à uđı_(isim) + n_{(yükleme h. eki)}

udıgarur à udı_(fiil) – gar_{(ettirgenlik)} – ur_{(geniş z. eki)} (uyan-dır-ır)

Bir önceki yazımız olan Ziraat Bankası Personel Alımı 2014 - 2015 Mülakat Sınav Soruları başlıklı makalemizde ziraat bankası mülakat, ziraat bankası mülakat soruları ve ziraat çıkmış sorular hakkında bilgiler verilmektedir.